زنان کجای اقتصاد ایران و جهان ایستاده‌اند؟

«به خاطر اینکه من زن هستم، برای انجام کاری یکسان نسبت به یک مرد ۲۵ تا ۴۰ درصد کم‌تر حقوق می‌گیرم. تازه اگر خوش‌شانس باشم. در کشورهای توسعه یافته، حدود ۲۶ درصد زنان نماینده نیروی کار بنیادین هستند. در کشورهای در حال توسعه، این رقم به مراتب پایین‌تر است.» آنچه نادیا موساجی، بنیان‌گذار سازمان غیرانتفاعی آموزش مهندسی زنان در آفریقای جنوبی روایت می‌کند، یکی از محورهای اصلی نشست سالانه مجمع جهانی اقتصاد در داووس سال ۲۰۱۶ بود. نادیا زن مسلمانی است که در سال ۱۹۸۴، در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی دنیا آمده و سال ۲۰۱۴ توسط مجله فوربز به عنوان یکی از ۲۰ زن قدرتمند آفریقای جنوبی معرفی شد.

کریستین لاگارد، مدیرعامل صندوق بین‌المللی پول، ماری بارا، مدیرعامل جنرال موتورز، ارنا سلبرگ، نخست‌وزیر نروژ و کمی آدسون، وزیر اقتصاد نیجریه نیز از دیگر زنان قدرتمند دنیای اقتصاد بودند که در نشست دیدار مغزهای اقتصادی ۲۰۱۶ شرکت کردند.

جاستین گرینیگ، وزیر توسعه کانادا نیز به عنوان یک زن قدرتمند در نشست داووس حضور داشت، بخشی از سخنرانی او به عنوان یکی از برترین جملات داووس ۲۰۱۶ درباره شکاف جنسیتی انتخاب شد. گرینیگ برای اثبات لزوم برابری جنسیتی گفته بود:«هیچ کشوری نمی‌تواند به درستی به سمت توسعه حرکت کند، اگر نیمی از جمعیتش عقب مانده باشد.»

بر اساس گزارش شکاف جنسیتی ۲۰۱۵ مجمع جهانی اقتصاد، ۱۱۸ سال دیگر طول می‌کشد تا حقوق دریافتی زنان و مردان در جهان برابر شود. بر اساس رتبه‌بندی این گزارش، در آیسلند کم‌تر از تمام جهان نسبت به زنان تبعیض وجود دارد و نروژ بعد از این کشور در رتبه دوم قرار دارد. ایران نیز از میان ۱۴۵ کشور جهان، رتبه ۱۴۰ام را به دست آورده است.

جای خالی شاخص‌های جهانی در مطالعات اقتصادی ایران

با وجودی که در جهان زنان در مرتبه‌های بالای اقتصادی مشغول به کار هستند، گزارشی که بانک جهانی هفته گذشته منتشر کرد، نشان می‌دهد نرخ مشارکت اقتصادی زنان در بازار کار جهانی ۵۰ درصد و نرخ مشارکت مردان، ۷۷ درصد است و هنوز شکاف‌های جنسیتی بسته‌ نشده‌اند.مرکز آمار ایران نیز به تازگی گزارش وضعیت نیروی کار را در پاییز ۹۴ منتشر کرده است. بر اساس این گزارش، نرخ مشارکت اقتصادی مردان ۶۳ درصد اما زنان ۱۳.۲ درصد است و در حالی که  نرخ بی‌کاری ۹ درصدی دارند، زنان بی‌کاری ۱۸ درصدی را تجربه می کنند. بالاترین میزان بی‌کاری در میان گروه‌های سنی و جنسیتی کشور نیز به زنان جوان اختصاص داشته است. جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله با نرخ بی‌کاری کلی ۲۵.۴ درصد بیکارترین گروه در کشور هستند، نرخ بی کاری مردان در این سن ۲۲ و زنان ۴۰ درصد است. بعد از این گروه جوانان ۱۵ تا ۲۹ ساله که فارغ‌التخصیلان دانشگاهی را نیز در برمی‌گیرند، با ۲۲.۷ درصد بیشترین نرخ بیکاری کشور را دارند. مردان در این گروه سنی ۱۸.۷ و زنان نرخ بی‌کاری ۳۸.۷ درصدی دارند.

با این وجود، برخی زنان ایرانی نیز قاعده عمومی آمار و ارقام‌ها را شکسته‌اند. فاطمه مقیمی، فریال مستوفی و فاطمه دانشور، زنانی هستند که سه جایگاه از هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی، صنایع و معادن تهران را به خود اختصاص داده‌اند. مستوفی، خانمی که روسری‌های رنگی سر می‌کند و در دهه هفتم زندگی برای سرکشی به شرکت‌های بازرگانی و معدنی‌اش در نقاط مختلف دنیا جابه‌جا می‌شود، می‌گوید:«در تمام سال‌های فعالیت اقتصادی زن بودن من برایم هیچ محدودیتی ایجاد نکرده است. البته نمی‌شود تنها با دیدن من و چند نفر محدود دیگر مثل من، قاعده‌ای عمومی در نظر گرفت. در شرایط اقتصادی ایران، زن بودن و انجام فعالیت‌های مدیریتی، محدودیت‌های خاص خودش را دارد، اما برای من با توجه به شرایط خانوادگی‌ام، چنین وضعیتی رقم نخورد.»

در صورتی که مرکز آمار ایران، به ارائه شاخص‌های کلی بسنده می‌کند، نهادهای بین‌المللی شاخص‌های متعدد دیگری را نیز مورد بررسی قرار می‌دهند. به روایت بانک جهانی، تقریبا یک سوم از شرکت‌های بازرگانی جهان تحت مالکیت زنان است و در ۲۰ کشور دنیا مانند چین، برزیل و ویتنام، بیش از ۵۰ درصد از شرکت‌های بازرگانی، مالکان زن نیز دارند. در آمارهای بانک جهانی، اطلاعاتی از وضعیت ایران در خصوص شکاف جنسیتی  وجود ندارد، اما جیبوتی، کشوری که پیام‌های طنز آن در پی قطع رابطه با ایران هنوز هم در شبکه‌های اجتماعی ردوبدل می‌شود، بخشی از نمودارهای بانک جهانی را به خود اختصاص داده است. در سال ۲۰۱۳، ۲۲.۳ درصد از مدیران شرکت‌های جیبوتی زن بوده‌اند. 
«کار بدون دستمزد» نیز شاخص مهم دیگری است که در بررسی آماری نهادهای بین‌المللی جایگاه ویژه دارد. مشاغل خانوادگی، کارهای مراقبتی و … در این شاخص جای می‌گیرند. بر اساس مطالعات بانک جهانی، در بیشتر کشورها مردان بیشتر از زنان بدون مزد کار می‌کنند. در ژاپن ۵.۳ درصد زنان نسبت به ۰.۹ مردان، و در ترکیه ۳۱.۴ زنان در برابر ۴.۵ درصد مردان بدون دریافت مزد، فعالیت اقتصادی دارند. درباره ایران نیز تنها سازمان ملل متحد اطلاعاتی منتشر کرده بود که نشان می‌داد، زنان ایرانی در هر روز، ۳۰۷ دقیقه بدون دریافت مزد و ۴۱ دقیقه با دستمزد کار می‌کنند، در حالی که مردان ۷۸ دقیقه بدون مزد و ۲۶۳ دقیقه با مزد کار می‌کنند.

بحث شکاف جنسیتی و مشارکت اقتصادی نابرابر زن و مرد در تمام سطوح جهانی جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. هرلی سندبرگ، خانمی که مدیریت اجرایی فیس‌بوک را به عهده دارد می‌گوید:«دنیا را هنوز مردان می‌چرخانند، من مطمئن نیستم که چندان خوب پیش می‌رود.»

موسسه اکونومیست کتابی را با عنوان تغییر بزرگ جهان در سال ۲۰۵۰ تألیف کرده که اتاق تهران ترجمه فارسی آن را منتشر کرده است. بارباراک، نویسنده اکونومیست، در بخش «دنیای زنان» این کتاب می‌گوید:«آینده زنان در ۴۰ سال بعد به سختی قابل محاسبه با یک فرمول ساده است. زنان در جهان در حال توسعه، انتخاب‌های بیشتری خواهند داشت اما با فشارهای بسیار زیادتری نیز روبرو هستند. همان‌طور که غرب دریافته است، هنگامی که زنان خانه را به سوی محل کار ترک می‌کنند، جامعه به طور برگشت‌ناپذیری تغییر می‌کند؛ به صورتی که نه تنها بر زنان، بلکه بر مردان و کودکان نیز عمیقا اثر می‌گذارد. روی هم رفته، بیشتر مردم، به خصوص زنان، به نوعی پذیرفته‌اند این هزینه‌ای است که به پرداختش می‌ارزد.»

۱۴۱ / رتبه ایران
از نظر تبعیض‌های جنسیتی میان ۱۴۵ کشور جهان

۵۲.۵۳ درصد
از زنان، در کشورهایی با درآمد متوسط می‌توانند در موسسات مالی حساب باز کنند که ۱۰ درصد کم‌تر از مردان است

۱.۷۵ میلیارد نفر
از نیروی کار جهان زن هستند

۳۸.۷ درصد
بالاترین نرخ بی‌کاری در ایران که مربوط به زنان جوان است

۱۸درصد
نرخ بی‌کاری زنان در ایران که دو برابر مردان است
 

* صدای اقتصاد